γράφει ο Αχιλλέας Ευαγ. Μπιθιζής*
Πρώτο καθήκον του ιστορικού
είναι να αναζητεί την αλήθεια
με πείσμονα επιμονή.
Θουκυδίδης
Από τους προϊστορικούς καιρούς, στην Αθήνα υπήρχε το ιερό ανώτατο δικαστήριο, ο Άρειος Πάγος. Ονομάστηκε έτσι επειδή εκεί δίκασαν οι θεοί τον Άρη, που είχε δολοφονήσει τον Αλιρρόθιο, τον γιο του Ποσειδώνα, ο οποίος βίασε την Αλκίππη, κόρη του Άρη και της Αγλαύρου και ο Άρης τον σκότωσε την ώρα του βιασμού (Απολλόδ. 3/14.2). Πάγος ονομάσθηκε από τους απόκρημνους βράχους που υπήρχαν (Φωτ. Λεξικό Σούδα, Πάγος=βράχος, ο βράχος του Άρη – Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης = Απόκρημνος βράχος).
Άλλο δικαστήριο υπήρχε στην Φρεαττύδα του Πειραιά, το φονικό δικαστήριο, που ανάγει την ύπαρξή του πριν από τον τρωικό πόλεμο. Κατά τον Παυσανία, ο πρώτος που απολογήθηκε από πλοίο ήταν ο Τεύκρος, αδελφός του Αίαντα (Παυσ. Α’ 28, 11).
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αρχαίων, στο δικαστήριο αυτό εδικάζονταν όσοι ήσαν ακούσιοι φονείς, και αν υπήρχε ευκαιρία συγγνώμης από τους συγγενείς του φονευθέντος. Επειδή ο κατηγορούμενος εβαρύνετο με την κατηγορία του φόνου, εθεωρείτο μιαρός και ανόσιος και έτσι δεν μπορούσε να πατήσει το πόδι του στην πατρώα γη, γι’ αυτό απολογείτο από πλοίο προσαραγμένο στο αρμόδιο δικαστήριο της Φρεαττύδας, ενώ οι δικασταί είχαν έδρα σε ορισμένο τόπο στην στεριά. Εκεί έκριναν και απέδιδαν δικαιοσύνη (Παυσ. Ι’ 2, 3).
Ένα άλλο δικαστήριο ήταν στην Κυνόσουρα της Σαλαμίνας, που ονομαζόταν «Κυχρείος Πάγος» και οι δικασταί «Κυχρεοπαγίται» (Ευστάθ. Διον. Περιήγ. 506).
Σύμφωνα με τις ενδείξεις διαφόρων ερευνητών, βρισκόταν στην πετρώδη προεξοχή που σχηματίζει ακρωτήριο, εκεί στους απόκρημνους βράχους που είναι ο Φάρος (Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης).
Οι χώροι αυτών των δικαστηρίων καθώς και όλων των δικαστηρίων της Ελλάδας θεωρούντο ιεροί και απαραβίαστοι διότι ανήκαν εις το θείον και ήσαν καθαγιασμένοι χώροι. Οι δικασταί ήσαν φύλακες και υπερασπισταί των νόμων και ασκούσαν έλεγχο επί των διαφόρων αρχών ως προς το πώς διοικούσαν και αν ενεργούσαν σύμφωνα με τους νόμους.
Ονομάστηκε «Κυχρείος Πάγος» γιατί πρέπει να πρωτολειτούργησε όταν βασιλιάς της Σαλαμίνας ήταν ο Κυχρέας, ο πρώτος βασιλιάς του νησιού (Λυκόρ. Αλεξάνδ. 451).
Η Σαλαμίνα τότε ήταν αυτόνομο κράτος, όπως η Αθήνα και τα Μέγαρα. Είχε νόμους, παραδόσεις, θεσμούς, που κανένας δεν μπορούσε να τους πειράξει και να τους μεταβάλλει ανεξέλεγκτα. Ο Δίας προστάτευε με νόμους τους θεσμούς αυτούς.
Ο Κυχρέας κυβερνούσε με πολλή αγάπη και δικαιοσύνη τον λαό και το νησί και ο λαός τον αγαπούσε, γι’ αυτό και το νησί το είχαν ονομάσει «Κυχρεία» (Στράβ. Θ. 393).
Όταν πέθανε, η καταλληλότερη θέση για τον ενταφιασμό του ήταν η χερσόνησος της Κυνόσουρας, διότι ήταν ιερός χώρος λόγω του «Κυχρείου Πάγου», ήταν αγιασμένος χώρος. Η πιο κατάλληλη θέση της Κυνόσουρας για τον ενταφιασμό του ήταν η σημερινή «Μαγούλα», ο καθαγιασμένος τόπος, εκεί που είναι ο Τύμβος των Σαλαμινομάχων. Μάλιστα είχαν κάνει και ιερό στο όνομά του (Παυσ. Α’ 36, 1). Ναό είχαν κάνει και οι Αθηναίοι στην Αθήνα και τον λάτρευαν ως θεό (Πλούταρχ. Θησ. 10).
Γιατί οι Αθηναίοι τον λάτρευαν ως θεό;
Διότι στην Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ενώ οι Αθηναίοι ναυμαχούσαν με τους Πέρσες, εμφανίστηκε στα πλοία ένας δράκοντας (μεγάλο φίδι), που προκάλεσε σύγχυση στους Πέρσες. Ο θεός (η Πυθία) χρησμοδότησε στους Αθηναίους ότι ήταν ο βασιλιάς της Σαλαμίνας Κυχρέας που ήρθε να τους βοηθήσει (Παυσαν. Α’ 36, 1).
Επίσης, ο Σόλων θυσίασε στον Κυχρέα με τον ίδιο τρόπο που θυσίαζαν στους χθόνιους θεούς (Πλούταρχ. Σόλων 9). Ο Κυχρέας ήταν γιος του Ποσειδώνα και της νύμφης Σαλαμίνας και γεννήθηκε μισός φίδι και μισός άνθρωπος, ήταν διφυής, από την μέση και κάτω φίδι και από την μέση και πάνω άνθρωπος, σύμφωνα με τον μύθο (Λυκόφρ. Αλεξάνδ. 110). Να λοιπόν γιατί εμφανίσθηκε σαν φίδι. Έτσι τον ήξεραν οι Αθηναίοι.
Εκεί λοιπόν, στον χώρο της σημερινής Μαγούλας, που ήταν ο τάφος και το ιερό του Κυχρέα, εκεί ήταν και το τελεστήριο μυστηρίων, που διατηρούσε την ανάμνηση του ήρωα βασιλιά, και στον περίβολο του χώρου αυτού συνήθιζαν, σύμφωνα με την παράδοση των Μινύων (πρόγονοι των Αχαιών), να θάβουν τους επιφανείς νεκρούς τους (Αχιλλέα Ευαγ. Μπιθιζή, «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας τότε και τώρα», σελ. 98, έκδ. Εταιρεία Προβολής Σαλαμινιακού Πολιτισμού 2010, και «Σαλαμίνα: Μυθολογία, Ιστορία, Πολιτισμός, 2013, Αχιλλέα Ευαγ. Μπιθιζή, έκδ. Εταιρεία Προβολής Σαλαμινιακού Πολιτισμού).
Μετά το τέλος της Ναυμαχίας, το 480 π.Χ., οι Σαλαμίνιοι έπρεπε να θάψουν τους νεκρούς τους. Όλοι οι άλλοι Έλληνες τούς πήραν μαζί τους για να τους θάψουν στις πατρίδες τους. Το ίδιο έκαναν και οι Αθηναίοι, τους έθαψαν στο δημόσιο νεκροταφείο, το αποκαλούμενο Δημόσιον Σήμα και η ίδρυσή του αποδίδεται στον Κίμωνα, απόγονο του βασιλιά Κυχρέα.
Εκεί έθαβαν τους ηρωικούς πεσόντες υπέρ πατρίδος στον πόλεμο, ένδοξους άνδρες, πολιτικούς, καλλιτέχνες κ.λπ. (Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό «Ηλίου» τόμ. 10, σελ. 596). (Δημ. Βαρδίκος «Εμείς οι Έλληνες», τόμ. Β’ σελ. 222).
Μόνον οι Κορίνθιοι ζήτησαν την άδεια από τις τοπικές αρχές της Σαλαμίνας και της Αθήνας και τους έθαψαν εκεί, μαζί με τους Σαλαμίνιους νεκρούς ήρωες, προφανώς στον ιερό χώρο της Μαγούλας, όπου συνήθιζαν να θάβουν οι Σαλαμίνιοι τους ήρωες και τους επιφανείς.
Εκεί έκαναν τον τύμβο, Σαλαμίνιοι και Κορίνθιοι, ως συμπολεμιστές που ήταν. Αυτό το βεβαιώνει ο Πλούταρχος στα Ηθικά τόμ. 22, («περί κακοήθειας Ηροδότου»), λέγοντας: «Στην Σαλαμίνα τούς έδωσαν δικαίωμα να θάψουν τους νεκρούς τους κοντά στην πόλη, επειδή αναδείχθηκαν γενναίοι άνδρες».
Τοποθέτησαν ως επίγραμμα το παρακάτω ελεγείο:
«Ξένε, κάποτε κατοικούσαμε στην ένυδρη πόλη της Κορίνθου
και τώρα μας δέχεται η Σαλαμίνα, του Αίαντα νησί.
Εδώ νικήσαμε τα πλοία των Φοινίκων, τους Πέρσες
και τους Μήδους, κρατώντας την ιερή Ελλάδα ελεύθερη».
Αυτό το επίγραμμα είναι γραμμένο σε μαρμάρινη πλάκα που βρέθηκε στον χώρο του τύμβου και σήμερα βρίσκεται στην έκθεση του επιγραφικού Μουσείου με τα στοιχεία ΕΜ 22. Είναι η μεγαλύτερη απόδειξη ότι αυτός είναι ο τύμβος. Άλλωστε δεν υπάρχει άλλος χώρος απ’ αυτόν που να δείχνει ότι είναι τυμβοειδές κατασκεύασμα.
Επίσης, στην «Ανθολογία Παλατινή, τόμ. Ζ’ Επιτύμβια Επιγράμματα 250, Σιμωνίδη», λέγει:
«Εδώ θαμμένοι είμαστε, έχοντας την ζωή μας δώσει
για της Ελλάδος την ελευθερία, όταν αυτή
στην κόψη του ξυραφιού της δουλοσύνης βρέθηκε.
Στην ψυχή των Περσών όλες τις συμφορές γεννήσαμε,
τις αναμνήσεις της φοβερής ναυμαχίας.
Τα κόκκαλά μας στην Σαλαμίνα βρίσκονται,
μα η πατρίδα μας η Κόρινθος για την ευεργεσία
αυτό εδώ το μνήμα έστησε».
Όλοι οι παλαιοί κάτοικοι στα Αμπελάκια, γνώριζαν πως ο τύμβος και ο γύρω χώρος, ανήκε στα αδέλφια Περικλή, Παντελή και Γιώργο (Ντέντε) Καλογιάννη, οι οποίοι ήσαν και ναυτικοί. Εκεί, στον Τύμβο, είχαν αμπέλια και χωράφια, που τα καλλιεργούσε ο Παντελής (Ντέντε) Καλογιάννης. Κάποια μέρα που όργωνε με το αλέτρι, έφερε στην επιφάνεια μια μαρμάρινη πλάκα με γράμματα. Ήταν το επιτύμβιο επίγραμμα του Σιμωνίδη από τον τάφο των Κορινθίων.
Το μετέφερε στο σπίτι στα Αμπελάκια, το καθάρισε, το έπλυνε και το ακούμπησε στην σκάλα. (Άβλιον κλίμακα αναφέρει ο Στέφανος Ν. Δραγούμης). Φοβούμενοι τα αδέλφια μήπως τους πούνε αρχαιοκάπηλους, είπαν στον Δραγούμη πως το βρήκαν όταν έσκαβαν τα θεμέλια του σπιτιού και του υπογείου.
Αυτές τι πληροφορίες τις είχε επιβεβαιώσει και ο εγγονός του Περικλή, αείμνηστος Παντελής Καλογιάννης, δικηγόρος, βουλευτής της Ν.Δ. και πρόεδρος του Ο.Λ.Π., ότι του τα είχε πει η γιαγιά του.
Δυστυχώς, η κακή μοίρα τα έφερε έτσι που ο Παντελής (Ντέντε) Καλογιάννης πνίγηκε σε ηλικία 30 ετών στα Παλούκια Σαλαμίνος, ανύπαντρος, χωρίς παιδιά. Ο γιος του Περικλή, Γιάννης, όταν βάφτισε το παιδί του, έριξε το όνομα του αδικοχαμένου θείου του Παντελή. Ο μικρός είναι ο Παντελής Καλογιάννης, που όταν μεγάλωσε έγινε δικηγόρος, βουλευτής και πρόεδρος του Ο.Λ.Π.
Εν τω μεταξύ, τα άλλα δύο αδέλφια Περικλής και Γιώργος (Ντέντε) Καλογιάννης, δεν μπορούσαν να κρατήσουν το κτήμα του Τύμβου, διότι ασχολούνταν με την θάλασσα˙ ήσαν ναυτικοί. Έτσι, πούλησαν το κτήμα στην Εταιρεία «Μπεγνής – Κοκκαλιάρης», οι οποίοι με την σειρά τους το μεταπούλησαν κι αυτοί στους αδελφούς Διαμαντή, που είχαν την εταιρεία «ΑΡΚΑΔΙΑ Α.Ε.»
Επανερχόμαστε στο επιτύμβιο επίγραμμα του Σιμωνίδη, που ίσως δεν ήταν το μόνο που είχαν βρει στον τύμβο τα αδέλφια. Στο άλλο σπίτι των Καλογιανναίων, έχουν εντοπιστεί αρχαίοι, κατεργασμένοι δόμοι (ο μεγαλύτερος εξ αυτών με διαστάσεις 0,60 μ. Χ 1,20 μ.), τοποθετημένοι περιμετρικά στην θεμελίωση του κτιρίου, ενώ στον περίβολο (και εκείνος κατασκευασμένος από αρχαίο οικοδομικό υλικό), είναι ενσωματωμένα σε διαφορετικά σημεία, τρία αποτμήματα μαρμάρινης ολόγλυφης επιτύμβιας λουτροφόρου, τα οποία φέρουν ανάγλυφες πεταλόσχημες ραβδώσεις, πλαισιούμενες από ζώνη με διπλό πλοχμό, χρονολογικά αναγόμενο, βάση τεχνοτροπίας, περί το 360-350 π.Χ. (Οι ολόγλυφες μαρμάρινες λουτροφόροι ήταν αττικά ταφικά μνημεία, τα οποία πρωτοεμφανίζονται στα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα και επικρατούν στα μέσα του 4ου αιώνος π.Χ.). (Περιοδικό ΑΚΑΜΑΣ αρ. 6, Μάρτιος 2012, σελίς 23-24).
Όπως αναφέρει ο Στέφανος Ν. Δραγούμης την εποχή αυτή έβρισκαν οι κάτοικοι των Αμπελακίων, αρχαία από τάφους που ήταν εκεί κοντά στην εκκλησία «Τα Εισόδια της Θεοτόκου». Εκεί ήταν το κοινό λαϊκό αρχαίο νεκροταφείο. «Πολυπληθείς ανευρέθησαν και καθ’ ημέραν ανακαλύπτονται υπό των κατοίκων αι επιτύμβιοι στήλαι και αι λουτροφόροι υδρίαι», λέγει ο Δραγούμης. Και στην εποχή μας έχουν βρεθεί επιτύμβιες πλάκες που είναι τοποθετημένες στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σαλαμίνας.
Ίσως και στο πρώτο σπίτι, που είναι σήμερα λαογραφικό Μουσείο, δηλαδή αυτό που αναφέρει ο Δραγούμης, να έχουν κτισθεί αρχαία, με στοιχεία ανυπολογίστου αξίας. Εάν το Υπουργείο Πολιτισμού ή ο Δήμος έβαζαν κάποιους εργάτες να ρίξουν τους εξωτερικούς σουβάδες, οι εκπλήξεις τότε, ίσως να άλλαζαν την γνώμη της κυρίας Μενδώνη περί «φερόμενου Τύμβου».
Σε έρευνα που έγινε στον τύμβο το 1976, είχαν αποκαλυφθεί ταφικές πυρές, κι αυτό, όπως φάνηκε και υποστηρίχθηκε, ήταν από την ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η επίχωση της πυράς είχε μεγάλη περιεκτικότητα σε στάχτη, ενώ στον πυθμένα της αποκαλύφθηκαν οστά και κάρβουνα καύσης (Διδακτορική διατριβή Γιάννη Χαιρετάκη, σελ. 213, 214). Πώς βρέθηκε αυτή η στάχτη εκεί; Από το τζάκι της γιαγιάς μου την φέρανε;
Μετά το 480 π.Χ. οι Σαλαμίνιοι συνέχισαν τις ταφές επιφανών ανδρών στον χώρο του Τύμβου, όπως συνήθιζαν να κάνουν και πριν την Ναυμαχία, και αυτό είναι που έχει μπερδέψει κάποιους αρχαιολόγους και αμφιβάλλουν εάν είναι ο Τύμβος των Σαλαμινομάχων ή όχι.
Επίσης, μπερδεμένη είναι και η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, που σε ομιλία της μέσα στην Βουλή είπε πως ο Τύμβος στην Σαλαμίνα λογίζεται ως «φερόμενος». Έχετε λάθος, κυρία Μενδώνη. Αυτοί που σας συμβούλεψαν πως δήθεν ο Τύμβος λογίζεται ως φερόμενος, δεν τα ξέρουν καλά ή είχαν στο μυαλό τους, όπως κι εσείς, να πείτε φερόμενος, για να υποστηρίξετε τα συμφέροντα κάποιων γνωστών επιχειρηματιών και πολιτικών. Δύο (2) επιστολές έστειλα στην κυρία Μενδώνη με αριθμό πρωτοκόλλου 11142/7-8-20 και 17254/19-11-20 και δεν μου απάντησε. Βάσει νόμου είναι υποχρεωμένη να απαντάει σε όλες τις επιστολές.
Η θέση του τύμβου είχε εντοπισθεί από τον περασμένο αιώνα (Curtius – Kaupert, Karten von Attika, Hert VII-VIII Blatt XXI. 26 κ.ε.). Ο Milchhörer «τον σωρόν του χώματος, ο οποίος σώζεται παρά τον πρώτον προς την Κυνόσουραν εξ Αμπελακίων αυχένα και σήμερον έτι παρά την Μαγούλαν, αναγνωρίζει ως τον τύμβον των Σαλαμινομάχων, όμοιον περίπου προς τον των Μαραθωνομάχων. Ο σωρός ούτος, παρ’ ον διεκρίναμεν τάφους τινάς λαξευτούς, ίσως των επιφανών, και όστις ανεπιτυχώς ανεσκάφη προ τινών ετών, είναι αναμφιβόλως ο των Σαλαμινομάχων, συληθείς πιθανώς έκτοτε». (Περικλέους Δ. Ρεδιάδη, «Η εν Σαλαμίνι Ναυμαχία», σελ. 75, Αθήνα 1911). Τον τύμβο ο Θουκυδίδης τον ανέφερε ως Πολυάνδρειο, όπως υποστηρίζει το Υπουργείο Πολιτισμού με έγγραφό του αρ. πρωτ. ΥΠΠΟ/Γ.Υ/Κ.Ε./391/27.06.2001. Εγώ στον Θουκυδίδη δεν το έχω δει να αναγράφεται, αυτοί που το είδαν, δεν το ξέρω, είναι ανεξήγητο.
Στην εποχή μας ειδικοί ερευνητές και αρχαιολόγοι καθηγητές πανεπιστημίων, όπως ο Σβορώνος, ο Μαρινάτος, ο Παπαδημητρίου και ο Πάλλας, οι οποίοι ήσαν κορυφαίοι, αναγνώρισαν αυτόν τον σωρόν του χώματος (λοφίσκος) ότι είναι ο τύμβος των Σαλαμινομάχων, χωρίς αμφιβολία. Ακόμα και το Νεώτερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό «Ηλίου», τόμος 16 και σελ. 816 λέγει: «Εκεί δε ετάφησαν εν τύμβω οι Σαλαμινομάχοι παρά την σημερινή θέση Μαγούλα εις την Κυνόσουρα».
Με τον αείμνηστο Σπύρο Μερκούρη είχα καλή και στενή φιλία. Μια μέρα τον ρώτησα: «Σπύρο μου, πίστευε η Μελίνα ότι αυτός είναι ο τύμβος των Σαλαμινομάχων;» «Αχιλλέα, ναι. Η Μελίνα το πίστευε με όλη της την ψυχή και ήθελε να κάνει πολλά πράγματα σ’ αυτόν τον χώρο, αλλά δεν πρόλαβε».
Επί υπουργίας Ευάγγελου Βενιζέλου και σε ερώτηση του τότε βουλευτή Πέτρου Τατούλη σχετικά με τον τύμβο, το υπουργείο στις 27-6-2001 και με αρ. πρωτ. ΥΠΠΟ/Γ.Υ./Κ.Ε./391 απάντησε πως «πρόκειται για τεχνητό τύμβο και όχι απλώς για φυσικό έξαρμα» και το αποκαλεί «Τύμβο των Σαλαμινομάχων…».
Συνεχίζει το Υπουργείο λέγοντας: «…Η γνωστή Ναυπηγική Εταιρεία «Αρκαδία Α.Ε.» έκανε ισοπεδωτικές εργασίες καταστρέφοντας το ανατολικό τμήμα του Τύμβου, ανοίγοντας σκάμμα περίπου 15 μ. βάθους, καταστρέφοντας, σύμφωνα με μάρτυρες, τάφους και άλλα αρχαία, ρίχνοντας στην θάλασσα ακόμα και τα ιερά οστά των ηρώων Σαλαμινομάχων και μαρμάρινες επιγραφές και άλλα ταφικά αντικείμενα…». (Ο χειριστής των μηχανημάτων ζει και το βεβαιώνει αυτό).
Η Εταιρεία χρησιμοποίησε τον χώρο αυτόν αποθέτοντας απορρίμματα και εξαρτήματα πλοίων, παλιά μηχανήματα, λέμβους και λαμαρίνες, φορτία από κάρβουνο κ.λπ., χωρίς να δείχνει κανένα σεβασμό στον ιερό χώρο και σε ό,τι αυτό αντιπροσώπευε.
Καταστροφές γίνονταν και στα αρχαία χρόνια. Το 404 π.Χ., στον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο Λύσανδρος λεηλάτησε και κατέστρεψε όλα τα τμήματα της αθηναϊκής επικράτειας. Την Σαλαμίνα την λεηλάτησε και την κατέστρεψε, και σίγουρα θα έγιναν καταστροφές και στην Κυνόσουρα εφ όσον ήταν τόσο κοντά στην πόλη (π.ε. Κώνστα, «Η Δύσις της Αθηναϊκής Ναυτικής Ηγεμονίας», Αθήνα 1967 – Ιάκωβου (Γεωργίου) Πηλίλη, «Γενική ιστορία των Μεγάρων», σελ. 380).
Το 319 π.Χ. ο Κάσσανδρος πολιόρκησε την Σαλαμίνα καταστρέφοντας τα τείχη και προφανώς και την Κυνόσουρα (Πολύαιν. Ν’ 11.1 – Διώδ. Σικελ. 18.69). Επίσης, επίθεση στην Σαλαμίνα έγινε το 251 π.Χ. από τον ανιψιό του Αντίγονου Γονατά, Αλέξανδρο, και το 247 π.Χ. επίθεση έκανε ο Πτολεμαίος Β’ ο Φιλάδελφος. Άλλη επίθεση έγινε το 243 π.Χ. από τον Πτολεμαίο Γ’ τον Ευεργέτη, με σύμμαχο τον Άρατο. Κατόπιν, έχουμε τους Ρωμαίους και τους πειρατές οι οποίοι λεηλατούσαν, κατέστρεφαν και φόνευαν τους πολίτες. Να λοιπόν γιατί ο Στράβων (Θ’ 9) όταν επισκέφθηκε την Σαλαμίνα (σημερινά Αμπελάκια) προς το τέλος του 1ου π.Χ. αιώνα και ο Παυσανίας στα μισά του 2ου π.Χ. αιώνα (Αττικά 35.3), την βρήκαν έρημη (κατεστραμμένη) και κατεστραμμένος θα ήταν και ο Τύμβος, αφού δεν τον αναφέρουν. Άλλωστε δεν ζούσε κανένας εκεί τότε, διότι η πόλη ήταν έρημη και ακατοίκητη, για να τους πει κάποιος πως εδώ αυτός ο λόφος είναι ο Τύμβος των Σαλαμινομάχων, για να το γράψουν.
Επίσης και άλλες καταστροφές έγιναν στα χριστιανικά χρόνια επί Θεοδοσίου και Ιουστινιανού, που οι Χριστιανοί τούς ανακήρυξαν αγίους. Με εντολή τους, καταστρέφονταν Ναοί, Ιερά και Βωμοί και ό,τι άλλο Ελληνικό Μνημείο υπήρχε, της αρχαίας Ολυμπιακής θρησκείας και του Πολιτισμού της Ελλάδος.
Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, την Σαλαμίνα λυμαίνονταν πειρατές, και την χρησιμοποιούσαν ως κρησφύγετο και ορμητήριο. Κατά το 1204 μ.Χ. το νησί το κατέλαβαν οι Ενετοί και κατά το 1294 μ.Χ. ο Γουίδων Ντελαρός παρέδωσε την Σαλαμίνα στον Βονιφάτιο από την Βερόνα, που ήταν άρχοντας της Εύβοιας και πλήρωνε φόρο στον βυζαντινό διοικητή, της Μονεμβασιάς. Όλοι αυτοί με τους στρατιώτες τους δεν έκαναν ζημιές; Δεν έκαναν καταστροφές; Δεν ερήμωναν; Πώς λοιπόν να υπήρχαν ενδείξεις ότι εκείνος ήταν πραγματικά ο Τύμβος των Σαλαμινομάχων; Όλα ήταν κατεστραμμένα.
Στα πιο πρόσφατα χρόνια, δηλαδή από τον 17ο αιώνα, άρχισαν να πραγματοποιούνται εκστρατείες στην Ελλάδα για την συγκέντρωση γλυπτών, μεταλλίων, επιγραφών κ.λπ. Στην επιδρομή αυτή των συλλεκτών αρχαιοκαπήλων η Αθήνα και οι γύρω περιοχές, όπως η Σαλαμίνα, αποτέλεσαν στόχο. Ο Fourmont με ένα συνεργείο 15 εργατών έκανε ανασκαφές στην Σαλαμίνα και πιθανόν στον τύμβο. Άλλος αρχαιοθήρας ήταν ο νεαρός Άγγλος ευγενής John Montagu, 4th Earl of Sandwich, 22 χρόνων, ο οποίος ήρθε στην Σαλαμίνα για αναζήτηση αρχαιοτήτων. Μόλις βγήκε στα Αμπελάκια μαζί με τον πρόξενο της Αγγλίας, έστειλε ντελάληδες: «Όποιος έχει αρχαία μετάλλια, να τα φέρει στον Εγγλέζο. Θα αγοράσει όσα του αρέσουν, έναν παρά το καθένα».
Αυτή η τραγική κατάσταση επικρατούσε στην Σαλαμίνα, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Οι αρχαιοκάπηλοι, απ’ ό,τι καταλαβαίνουμε, δεν σεβόντουσαν τίποτα.
Η οικογένεια Έλγιν ήρθε στην Σαλαμίνα, με την άκατο της αγγλικής φρεγάτας «Νάρκισσος». Η λαίδη Έλγιν έδειξε μεγάλο ζήλο κατά την επιχείρηση λεηλασίας των αρχαίων. Επιστατούσε στην συσκευασία των κιβωτίων και την φόρτωσή τους. Δεν είχαν αφήσει τίποτα· τα είχαν ρημάξει όλα.
Πόσο θλιβερά περιγράφει την κατάσταση ένα ναυτόπουλο στον Σπυρίδωνα Μάρκελο από την Αίγινα, μυημένος το 1820 στα της Φιλικής Εταιρείας, όταν ταξίδευε από την Αίγινα στην Σαλαμίνα πριν από το 1820: «Παιδί, δείξε μου, τα τρόπαια του Θεμιστοκλή». «Αφέντη, δεν υπάρχουν πια άσπρες πέτρες στην Κούλουρη. (Τότε όλο το νησί της Σαλαμίνας ονομαζόταν Κούλουρη). Κοίτα μπροστά σου, είναι τ’ Αμπελάκια. Σε μια ώρα θα είμαστε εκεί. Θα βρεις καλά σταφύλια και μία εκκλησία ζωγραφιστή».
Ναι, δεν υπήρχαν άσπρες πέτρες (μάρμαρα), δεν υπήρχε ο Ιερός Τύμβος, δεν υπήρχαν τα τρόπαια του Θεμιστοκλή, δεν υπήρχε τίποτα. Όλα είχαν καταστραφεί, κι αυτά που είχαν ξεμείνει, τα είχαν μαζέψει οι Φράγκοι, οι «φίλοι μας» της δύσης, που, δυστυχώς, με το πέρασμα των αιώνων, απέδειξαν ότι η κακή μοίρα της Ελλάδος δεν ήταν η «Ασία» αλλά η «Δύση».
Στην φτώχεια και στην ερημιά της Κυνόσουρας καθώς και της αρχαίας πόλης της Σαλαμίνας συνέβαλαν στα νεότερα χρόνια και οι κάτοικοι της Σαλαμίνας με την ανεξέλεγκτη και παράνομη δράση τους, με την κατεδάφιση και απόσπαση αρχιτεκτονικού και δομικού υλικού για να φτιάξουν κατοικίες και ναούς. Το έβρισκαν εύκολο και βολικό να παίρνουν τέτοιο υλικό από τα αρχαία της περιοχής.
Το 1936, 1937 όταν ο Μεταξάς κατασκεύασε τις αποθήκες στην Κυνόσουρα για να αποθηκεύσει εκρηκτικές ύλες, που έφερε από το λιμάνι του Πειραιά, σύμφωνα με μαρτυρία πρώην διευθυντού του ΟΛΠ, αρκετό οικοδομικό υλικό συνέλεξαν από τον Τύμβο των Σαλαμινομάχων για την κατασκευή.
Αυτή είναι όλη η ιστορία του Τύμβου των Σαλαμινομάχων στην Κυνόσουρα, και πιστεύω πως με τα στοιχεία που παρουσίασα, να μπορέσουν οι κυρία Μενδώνη και οι Σύμβουλοί της καθώς και οι αναγνώστες να έχουν την πλήρη αλήθεια του καθαγιασμένου αυτού χώρου της Κυνόσουρας Σαλαμίνος.
Υ.Γ.: Πληροφορίες ελήφθησαν και από τα βιβλία:
«Περί Πειραιώς και των λιμένων αυτού κατά τους αρχαίους χρόνους», Αγγελόπουλος Ηλίας, Αθήναι 1898.
«Τα θέατρα του Πειραιώς και ο κωφός λιμήν», Δραγάτσης Αγησίλαος, Αθήναι 1882.
«Πειραϊκά», Ιωάν. Μελετόπουλου.
«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Παπαρηγοπούλου Κων/νου, 1932.
«Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας», Παπασταύρου Ιωάν., 1972.
«Ιστορία της Πόλεως Πειραιώς», Ιωάννου Μελλά, τόμ. 1ος, 1976.
«Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλίου».
«Περί των Ελγινείων Μαρμάρων», Μηλιαράκης.
«Απομνημονεύματα», Ραγκαβής.
«Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα», τόμ. 1-4, Σιμόπουλος Κυριάκος.
«Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα», τόμ., 1-5, Σιμόπουλος Κυριάκος.
«Ξενοκρατία, Μισελληνισμός και υποτέλεια», Σιμόπουλος Κυριάκος.
«Η Λεηλασία και Καταστροφή των Ελληνικών αρχαιοτήτων», Σιμόπουλος Κυριάκος.
«Αθήνα, Ιστορία του Πολιτισμού», Προκοπίου Άγγελος.
«Το Ναυτικό των Αρχαίων», Γούδας Μιχαήλ.
«Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», Πανεπιστημίου του Cambridge.
«Περιοδικό «Ακάμας» αρ. 11, Δεκέμβριος 2017. Άρθρο του Θεοφάνη Καπαραλιώτη: «Η Νεώτερη Λεηλασία της Αρχαίας Σαλαμίνας».
«Σιμωνίδου Επίγραμμα και ο εν Σαλαμίνι τάφος των Κορινθίων», Στέφανος Ν. Δραγούμης.
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα “Σαλαμινία” στο τεύχος του Ιουνίου 2023
*ο Αχιλλέας Ευαγ. Μπιθιζής είναι Συγγραφέας – Ιστορικός Ερευνητής
